Van loopfiets tot rijwiel. De evolutie van de fiets in vijf stappen

In de jaren 1860 lanceert de Franse familie Michaux, een nieuw type vélocipède. Niet langer een loopmachine, maar wel een model waarbij de berijder zich moet voortbewegen door te duwen op twee pedalen. Op een Michaux – getypeerd door een iets groter voorwiel ten opzichte van het achterwiel - zijn op het voorwiel vaste trappers bevestigd. Je moet dus blijven duwen, ook als het snel gaat. Daarom wordt vooraan vaak een beugel gemonteerd, waar je je voeten kan opleggen als de pedalen te snel ronddraaien. Omwille van die snelheid is de Michaux ook uitgerust met een remsysteem, dat je activeert door aan de handvaten te draaien.

De Brit James Starley lanceert eind jaren 1860 een nieuw model dat na verloopt van tijd bekend raakt als high bicycle, in het Nederlands vertaald als de ‘hoge bi’. De hoge bi beschikt over een veel groter voorwiel en een opvallend klein achterwiel. Het idee achter dit type fiets is vrij simpel: hoe groter het voorwiel, hoe meer afstand wordt overbrugd met één omwenteling en dus hoe groter de snelheid.

Deze hoge bi was eigendom van de Waalse kunstfotograaf Léonard Misonne (1870-1943) en werd in 2011 aan het museum geschonken door kleinzoon Michel Misonne.

In 1885 lanceert John Kemp Starley een frame dat lijkt op een driehoek en een ketting. Helemaal nieuw was het idee van de kettingoverbrenging niet. Starley is echter de eerste die de ketting combineert met een fiets - het woord ‘fiets’ duikt vanaf 1870 op in het Nederlands - met twee gelijke wielen. Met de Rover is de stap naar de moderne fiets definitief gezet. Niet alleen omwille van de basisconstructie die tot op vandaag als uitgangspunt fungeert, maar ook door het feit dat dit type makkelijker te besturen is én aanzienlijk veiliger is dan de hoge bi. Juist omwille van die veiligheid staat de Rover ook wel bekend als de safety bicycle, de veiligheidsfiets.

Deze safety werd gemaakt door het Amerikaanse Columbia.

Op basis van de safety (veiligheidsfiets) werken ontwerpers en fabrikanten aan nieuwe modellen. Zo neemt de in Dursley (GB) wonende uitvinder Deen Mikael Pedersen in de jaren 1890 voor het concept van dit type rijwiel een hangmatachtig zadel als vertrekpunt. Schokbestendigheid en aangenaam fietsen zijn z’n voornaamste aandachtspunten – de wegen van toen zijn bijlange nog niet even comfortabel als nu. Van de Dursley-Pedersen worden zo’n 30.000 exemplaren op de markt gebracht. Na de Eerste Wereldoorlog is de creatie van Pedersen over haar hoogtepunt heen. In 1978 begint de Dursley-Pedersen aan een nieuw leven als de Deen Jesper Sǿlling dit type onder de naam Sǿlling Pedersen opnieuw op de markt brengt.

In 1891 lanceert de Leuvense ingenieur Joseph Delin samen met zijn schoonbroer Antoine Bodinar het fietsmerk ‘Derby Cycles’. Het allereerste Belgische fietsmerk is een feit. In hun zog kiezen ook verschillende andere ondernemers voor de productie van fietsen. FN (Fabrique Nationale d’Armes de Guerre) en Saroléa, beide wapenfabrikanten uit Herstal nabij Luik, bijvoorbeeld gaan ook fietsen maken. De stap is voor hen niet zo groot aangezien ze over de nodige kennis en infrastructuur beschikken om staal te verwerken.

FN lanceert met de acatène, een kettingloze fiets waarbij de overbrenging gebeurt met tandwielen in plaats van een ketting, een product dat al snel wereldfaam geniet. Ten opzichte van fietsen met een ketting heeft de acatène het voordeel dat de overbrenging niet kan breken. Maar een kettingloze fiets vergt meer technische kennis en is minder geschikt om wedstrijden mee te rijden. Kort na de Eerste Wereldoorlog wordt de productie van de acatène definitief stopgezet. FN telt op dat moment naast wapens en fietsen ook al wagens en moto’s in haar aanbod.

De Franse broers Vialle zetten dit type fiets in 1925 voor het eerst in elkaar in hun fietsfabriek Etablissements Industriels des Cycles Elastiques. De naam van hun product, Vélastic, is bijna nog ingenieuzer dan de fiets zelf omdat het zo mooi de eigenschappen van deze fiets verwoordt. Een groot deel van het frame van deze fiets wordt gevormd door een bladveer, die dienst doet als zitbuis. Het zadel is verstelbaar in de hoogte: een grotere fietser schuift een extra stukje bladveer uit en zal op die manier van nog meer vering kunnen genieten.

Net als bij de Dursley-Pedersen ligt de zoektocht naar meer comfort aan de basis van dit model. In advertenties wordt de Vélastic niet alleen aangeprezen als ‘net zo comfortabel als een leunstoel’, maar ook als de opvolger van de loopmachine, de hoge bi en de safety. Kortom, als een nieuwe stap in de evolutie van de fiets. Nóg een voordeel: de fiets kan zowel gebruikt worden door mannen als vrouwen. Het idee van een verend zadel duikt eind jaren tachtig in een nieuwe vorm op wanneer het Amerikaanse bedrijf Softride’s Suspension Systems uitpakt met een zwevend zadel, waarmee ze prompt de eerste prijs pakken op een prestigieuze internationale fietsbeurs.

Dankzij een verregaande democratisering is de fiets begin 20^ste eeuw niet langer een exclusief speeltje voor de rijken. De fiets groeit uit tot hét vervoersmiddel van de gewone man (en vrouw) en kleurt het straatbeeld: arbeiders fietsen van en naar het werk, vroedvrouwen gaan per fiets op huisbezoek, gezinnen genieten van een uitje op de velo,.. Wielerkampioen Cyriel Van Hauwaert (Bordeaux-Parijs 1907, Parijs-Roubaix en Milaan-San Remo 1908,..) speelt in op die hype en lanceert in 1913 zijn eigen merk van koersfietsen, iets wat heel wat renners hem overigens nog zullen nadoen. Hij doopt zijn merk ‘Lion des Flandres’, uiteraard een verwijzing naar zijn bijnaam als renner: de ‘Leeuw van Vlaanderen’.

In de jaren twintig brengt Van Hauwaert ook een lijn gewone dames-, heren-, en kinderenfietsen op de markt. Vanuit zijn hoofdzetel in Brussel produceert Van Hauwaert op jaarbasis meer dan 10.000 fietsen, waarvan de helft naar Belgisch-Congo geëxporteerd wordt. In de jaren zestig – niet toevallig kort na de onafhankelijkheid van Congo – gaat Van Hauwaert op pensioen, ook al omdat de fietsenindustrie in eigen land te lijden heeft onder de opkomst gemotoriseerd verkeer.

Fietsende vrouwen zijn eind 19^de eeuw eerder uitzondering dan regel. Fietsen wordt in die dagen (net als de meeste sporten) geassocieerd met kracht en mannelijkheid. Vrouwen op de fiets stuiten op kritiek, niet alleen vanuit medische – fietsen zou vrouwen onvruchtbaar maken – maar ook vanuit katholieke hoek. Pastoors veroordelen vanop de preekstoel publiekelijk fietsters terwijl de paus zelfs de Bloomer, een broekrok voor fietsende dames, als onzedig bestempelt. Een vrouw hoort aan de haard en niet op een fiets, dat is de centrale gedachte in een door mannen gedomineerde maatschappij. Ondanks alle tegenkantingen zetten heel wat vrouwen door. De fiets vervult zo een niet te onderschatten rol in de emancipatie van de vrouw. Dankzij de fiets kunnen vrouwen letterlijk hun horizon verleggen. Na de Eerste Wereldoorlog zijn fietsen vrouwen niet langer een curiosum.

Deze damesfiets dateert van ca. 1930 en werd gebouwd door het Duitse Mercedes-Benz. Net als een resem wapenfabrikanten wagen ook andere ondernemers uit de metaalsector zich aan de productie van fietsen. Autobouwers Mercedes-Benz, Peugeot, Opel en Skoda zijn daar voorbeelden van.

Speciaal voor militaire doeleinden wordt eind 19^de eeuw de vouwfiets ontworpen. De Franse kapitein Gérard ontwierp een bijzonder handig plooimodel, dat in één minuut kan worden gevouwen en op de rug gehangen. De komst van de fiets in het leger wordt niet meteen bij iedereen op gejuich onthaald. Zo ziet de almachtige cavalerie haar positie door ‘het stalen ros’ in het gedrang komen. Toch zijn de voordelen van een fiets ten opzichte van een paard vaak groter: soldaten per fietsen opereren geruislozer en een fiets hoeft in tegenstelling tot een paard geen eten en drinken.

Tijdens de Eerste Wereldoorlog vervullen fietsende soldaten (‘cyclisten’) een niet onbelangrijke rol. Ook tijdens WOII wordt de militaire plooifiets actief ingezet, onder meer aan de Normandische kust. Het tentoongestelde type fiets werd gemaakt door de Britse ex-wapenfabrikant BSA (British Small Arms). Dit model blijft ook na 1945 populair. Zo lanceert het Italiaanse modemerk Trussardi in 1983 met de Trussardi-plooifiets een luxueuze heruitgave van de BSA. In tegenstelling tot andere plooifietsen behield Trussardi de oorspronkelijke grote wielen.

Al vanaf de prille begindagen van de fiets verkennen fietsfanaten hun directe omgeving met de tweewieler. Georganiseerde tochten, vooral ingericht door fietsclubs, zijn erg populair. De fiets werkt letterlijk grensverleggend en horizonverruimend. Maar fietsclubs bieden niet alleen ontspanning. Ze ijveren samen met belangenverenigingen ook voor betere fietsfaciliteiten. Gescheiden en berijdbare fietspaden moeten het dagelijks fietsgebruik doen toenemen en ongelukken vermijden. In de jaren dertig is de fiets meer dan alleen maar hét (functionele) vervoermiddel bij uitstek. Fietsen staat ook synoniem voor ontspanning voor de man en vrouw met de pet.

Deze op maat gemaakte fiets uit 1949 behoorde toe aan Louis Schatteman uit Opwijk, die met dit exemplaar fietsreizen maakte in Zwitserland, Frankrijk en Oostenrijk. Om de bergen over te komen, is de fiets van het merk Liviano uitgerust met twee tandwielen vooraan. Het kleinste tandwiel telt 28 kroontjes, het grootste 52. De fiets heeft aangepaste staande achtervorken voor extra bagage.

De Britse fietsengigant Raleigh onderscheidt zich jarenlang met de slogan ‘The all steel bicycle’. Raleigh-fietsen werden - sinds 1896 - in Nottingham samengesteld, in een fabriek van meer dan 70 hectare waar alle onderdelen van a tot z werden gefabriceerd. Uiteraard allemaal van staal. Dit type fiets dateert van circa 1955 en heeft een batterijhouder waar een standlicht en het achterlicht op aangesloten zijn. De fiets had oorspronkelijk een naafdynamo maar deze is mettertijd vervangen door een ‘reguliere’ dynamo. Bemerk ook de opvallende positie van het slot. Niet ter hoogte van het achterwiel maar wel op de voorvork.

Raleigh tekent niet alleen voor de allereerste fietsen uit staal, maar ook voor de allereerste fiets met drie versnellingen, dankzij het in de naaf ingebouwde Sturmey-Archer versnellingsapparaat, te bedienen aan het stuur. In de jaren zeventig sponsort Raleigh een eigen wielerploeg (onder leiding van Peter Post) waarmee het de Europese fietsenmarkt wil veroveren.

In de jaren vijftig boet de fiets aan populariteit in. Auto’s en motorfietsen zijn de nieuwe (betaalbare) hype en lijken de fiets uit het straatbeeld te verdringen. Tot zich in 1956-1957 een eerste oliecrisis in het Midden-Oosten voordoet, met een aantal van overheidswege opgelegde autoloze dagen tot gevolg. Aangestoken door die ontwikkelingen, gaat de Britse ingenieur dr. Alexander Moulton op zoek naar alternatieven. Hij stapt af van het tot dan toe gangbare concept van de fiets en lanceert in 1962 de allereerste minifiets, gekenmerkt door kleine banden en een unisex frame. Moulton inspireert zich voor zijn model op de Mini Cooper, ontworpen door een bevriende ingenieur. Hoewel dit type fiets (‘Stowaway’) geen echte vouwfiets is – het stalen frame is enkel uitschuifbaar – heeft het toch veel bijgedragen tot de verdere ontwikkeling ervan.

Het succes van Moulton geeft de fietsindustrie een boost en ligt aan de basis van een heuse ‘renaissance van de fiets’. Als begin de jaren zeventig een nieuwe oliecrisis losbarst, ontketent zich een echte (vouw)fietsenhype in de Lage Landen. Net in die periode komt het Britse Bickerton op de markt met een lichtgewicht, eenvoudig in te klappen vouwfiets. Deze fiets groeit in 1976 uit tot de intussen wereldberoemde Brompton-vouwfiets.

Als de Zweedse autofabrikant Volvo eind jaren zeventig steeds meer kunststof-onderdelen in haar wagens verwerkt, rijpt bij de directie het idee om in de marge ook een plastic fiets te ontwerpen. De pers krijgt in 1981 het eerste resultaat te zien: de Itera, een fiets die nagenoeg volledig is opgebouwd uit composiet (plastic verhard met glasvezel). Volgens de makers zijn de voordelen legio: roestvrij, licht, goedkoop en opgewassen tegen alle weersomstandigheden. Belgische adverteerders voegen daar nog aan toe dat de Itera “bestand is tegen het fiets-verwoestende Belgische klimaat.”

Nog opvallend: kopers krijgen de fiets in losse onderdelen in een doos opgestuurd en moeten Ikea-gewijs zelf aan de slag. Maar de dozen blijken niet altijd alle onderdelen te bevatten. Al snel wordt ook duidelijk dat de fiets erg vatbaar is voor temperatuurschommelingen én op de koop toe tamelijk gammel is. De populariteit van de Itera kent daarom slechts een kortstondige piek. In 1985 wordt de productie van de Itera definitief stopgezet nadat in totaal zo’n 30.00 exemplaren van de band rolden.

In de jaren tachtig maken fietskoeriers furore in de Verenigde Staten. Koeriers op een fiets blijken een pak sneller dan het almaar vaker dichtslibbende autoverkeer in de grootsteden. Op hun zogenaamde fixies (of singlespeeds) slalommen ze door de straten en brengen ze in een mum van tijd allerhande pakketjes rond. Door hun aparte job en afwijkende fietsen vormen ze al snel een eigen subcultuur. ‘Fixies’ of fixed gears zijn fietsen met één enkele versnelling en zonder vrijwiel, fietsen waarbij je dus moet blijven trappen. Remmen doe je door de pedalen achterwaarts te draaien. Het voordeel van een fixie ten opzichte van een reguliere fiets met remmen en versnellingen? Een fixie telt weinig onderdelen die stuk kunnen gaan. Los van een ketting en één tandwiel is er verder nagenoeg niets dat onderhoudsgevoelig is.

Deze fixie (weliswaar voorzien van een voor- en achterrem) wordt door fietsfabrikant Eddy Merckx in 2012 op de markt gebracht, in een periode waarin de fixie in grootsteden een heuse revival kent. Het is een eerbetoon brengen aan het werelduurrecord dat Merckx veertig jaar eerder (1972) vestigde in Mexico, uiteraard op een pistefiets zonder versnellingen.